پایگاه خبری توران – دؤردونجو بؤلوم – باشی اوجا خالقیمیزین شیفاهی ادبییاتینین بوْل – بوْل نؤوعلری واردیر. بایاتیلار، تاپماجالار، اوخشامالار، نازلامالار، اویونلار، لایلالار و عنعنه لر اونلارین کیچیک میقیاسلی حیصه لریدیر. بونلاردان علاوه «آتالار سؤزو» شیفاهی ادبییاتیمیزدا اؤزونه اؤزل بیر یئر آچمیشدیر. خالقیمیز بونلاری سئوه – سئوه اوخویوب، سینه- دن – سینه یه ان اسکی چاغلاردان بو گونه […]
پایگاه خبری توران – دؤردونجو بؤلوم – باشی اوجا خالقیمیزین شیفاهی ادبییاتینین بوْل – بوْل نؤوعلری واردیر. بایاتیلار، تاپماجالار، اوخشامالار، نازلامالار، اویونلار، لایلالار و عنعنه لر اونلارین کیچیک میقیاسلی حیصه لریدیر. بونلاردان علاوه «آتالار سؤزو» شیفاهی ادبییاتیمیزدا اؤزونه اؤزل بیر یئر آچمیشدیر. خالقیمیز بونلاری سئوه – سئوه اوخویوب، سینه- دن – سینه یه ان اسکی چاغلاردان بو گونه کیمی قوْرویوب بیر ده یرلی امانت کیمی بو گونکو و صاباحکی نسیللره چاتدیرمیشلار. بونلار ائله سئویلمیش و منیمسه نیلمیشلرکی، شهرلردن و کندلردن علاوه محله لرده ده بعضی واریانتلاری آزالیب، چوخالمیشدیر. اؤرنک اولاراق بیر سیرا یئرلرده دئییرلر: « آشین سویوخلوغو دنین یوخسوللوغونداندیر » حال بوکی، بیز تبریزلیلر دئیه- ریک « آشین دورولوغو دنین اولماماسیندان یا یوخلوغونداندیر» . بورادا قصدیمیز بو دئییل کی دئیه ک، بیز دوز دئییریک یا باشقالاری، آمما دئمک ایسته ییریک کی، آتالار سؤزو خالق طرفیندن چوخ – چوخ سئویلیب ایشلدیلمه سینده نئچه دوْندا دییشمیشدیرلر. بورادا بیر آنلام دا بلله نیر. او دا بو کی، بونلارین ایفالاری چوخدور و خالق بونلاری چوخ سئویب و اونا گؤره هم تویلاریندا ایشله دیرلر، هم یاسلاریندا همده دانیشیقلاریندا. بیزیم آتالار سؤزو چوخ گومان کی، باشقا خالقلارین آتالار سؤزوندن فرقلیدیر. اؤرنک اوچون فارسجا چوخ ایشله نن « مرغ همسایه غازه » سؤزونه باخاندا گؤروروک، هئچ واخت قونشونون تویوغو قاز اولا بیلمز. آمما بیزده بول – بول ایشله نن « قونشو آشی ایشمه لی اولار » سؤزو واقعیتدن قیراغدا اولا بیلمز. بو میثالدان آیدینلاشیرکی، بیزیم آتالار همیشه سؤزلرینی حئساب – کیتاب ایله دئییب و بیچیمسیز سؤز ایشله تمه میشلر.
آتالار سؤزلریندن زامانین گئدیشاتی دا تاثیرلی اولموشدور. بو ظاهیرده کیچیک، معنادا بؤیوک سؤزلر گاهدان اسکیلیب، گاهدان ایسه آرتیریلمیشلار. حتی بیر سیرا شاعیرلرین بیر بئیتی یا میصرعی اصلن ضرب المثل کیمی ده اولموشدور. البته بونون ترسیده اولا بیلمیشدیر. بیر جومله نین کی معنا و آنلامی چتین نظره گلیر آز دئییلیب و یاواش – یاواش اورتادان قیراغا چیخمیشدیر. بونو بوگون الده اولان « آتالار سؤزو» کیتابلاریندا آیدین جا گؤرمک اولار. آتالار سؤزلرینده دونیاجا سؤز- صؤحبت وار. بو ظاهیرده کیچیک آنلامدا بؤیوک سؤزلرده بدیعی و یئنی فیکیر و دوشونجه لر ، دینی و اخلاقی آنلاملار، دیریلیک طرزی، دیلچیلیک، تاریخ و … دولودور.بو سؤزلرین ایزلرین و آیاق یئرلرین تاریخده گؤرمک مومکوندور. آتالار سؤزو هر میللتین روحییه سی، فرهنگی، کیملییی، تاریخی و ساییره سینین آیناسیدیر. بونلاری یارادانلارین بو گونه قدهر ۹۹ فاییزی هله لیک تانینمامیشدیر. بلکه ده بونلارین یارادیجیلاری ائله بو مسئله یه یاناشدیقدا دئییبلر کی، سؤز صاحیبی اؤلسه ده، سؤز قالار.
بو کیچیک، گؤزل و قیسا سؤزلرین گؤزللیکلریندن بیری ده باشقا دیللردن تاثیرلنیب بیر آیری دیله تاثیر قویمالاریدیر. بونلاری بیر آز فرقله باشقا دیللرده گؤرمک مومکون اولور. اؤرنک اوچون « بیر گول ایله باهار اولماز » مثلینین منشه یی و کؤکو بللی دئییل و اوست – اوسته بیر چوخ دیللرده و فرهنگلرده دئییلیر. عالیملریمیزین یازدیقلارینا گؤره آتالار سؤزو « حیاتین موختلیف مسئله لرینه عایید عیبرت آمیز مضمونلو قیسا کلام، حکمتلی سؤزلر، خالق مودریکلییینین بدیعی ایفاده سی، خالقین عومومیلشدیریلمیش تجروبه سینی عکس ائتدیرن، خالق دونیا گؤروشونون، اونون عملی حیات فلسفه سینین خولاصه سی، قیسا و دولغون، ییغجام و معنالی بیر شکیلده ایفاده سی، ایجتیماعی – تاریخی حقیقتلرین بدیعی ایفاده سیندن عیبارت اولان، سون درجه ییغجام، موشخص حکیمانه ایفاده لردیر » .
بیلدیییمیزه گؤره آتالار سؤزونون یازییا آلینما تاریخی، اسکی بیر تاریخه مالیکدیر. اوْرخون یئنیسئی آبیده لرده بو حکمتلی سؤزلردن ایزلر وار. داها سونرالار تورک دونیاسینین اؤیوندویو کاشغرلی محمودون، ده یرلی کیتابی ساییلان « دیوان اللغات الترک» اثرلرینده بونلارین ۳۰۰ – دن چوخونا یئر آچمیشدیر. هابئله « ﻋﺗﺑﺔالحقایق، قوتادغو بیلیک، دده قورقود، کوراوغلو» و خالق داستانلاریندا آتالار سؤزونه بوْل – بوْل راستلاشماق اولور. آتالار سؤزونون توپلانما تاریخی و مدوَن اولماسی صفوی دؤورونه قاییدیر. بو سؤزلرین توپلولارینین هامیسی، دئییملر، دویوملار، مثللر، ایصطیلاحلار و … ایله دولودور. آتالار سؤزو قیسا بیر جومله لردن عیبارتدیرلر کی، ایجتیماعی بیر ایشلری آنلادارلار. اؤرنک اولسون دئیه « کوْر کوْرا نئجه باخار، آللاه اونلارا اوجور باخار» – ی گؤسترمک اولار. بونلارین اوزون – قیسالاری دا اولار.
آتالار سؤزلرین توپلایانلار تأسوفله هامیلاری آتالار سؤزلرینی دئدیییمیز کیمی مثللر، ئییملر، دویوملار، ایصطیلاحلار و … ساییره ایله قاتیشمیشلار. بیر حالدا کی، بونلارین هره سینین اؤزونون یئری اولموشدور. بایرام طاهیر بی اوْف، ابوالقاسم حسینزاده نین توپلادیغی آتالار سؤزونه یازدیغی اؤن سؤزده بونلارین ۳۰ – دان یوخاری نؤولرینی ذکر ائدیر. مقاله میزین سونوندا ایران تورکلری ایچره آتالار سؤزونون توپلانماسی، نشری و قلمه آلینما تاریخینده کی یازیمیزی ۳ حیصَه یه بؤلموشوک و بوسیرا ایله تقدیم ائدیریک.
۱. ایراندا چاپ اولان و یا ایران تورکلری طرفیندن ایشله نیب، چاپ اولان آتالار سؤزو.
۲. توپلانان « آتالار سؤزو» توپلولارینین چاپ اولمایانلاری
۳. متفرقه توپلولاردا آتالار سؤزو.
۱ – ۱ « امثال تورکانه» : الده اولان و تانینان ان اسکی آتالار سؤزو توپلوسودورکی، بیر آذربایجانلی طرفیندن میلادی ۱۷ – نجی عصرین سونلاریندا و ۱۸ – نجی عصرین ایلک چاغلاری ماراغالی عابباس قولونون طرفیندن حاضیرلانیب. بو کیتاب بیر الیازما کیمی قورونسادا، خوشبختلیکله، میلادی ۱۹۹۶ – جی ایل باکیدا رسول اوغلو بؤیوک – ون تشبَوثو ایله چاپ اولوب و یایینلاندی. بو کیتابین بیرینجی مثلی بئله باشلانیب « آللاه وار رحیمیده وار» و سونودا بئله بیتیر: « کؤپهکین کؤنلو کؤپکلن خوش اولور».
۲ – ۱ « دستان داستان » : فارسجا و عربجه متندیر کی، فراهانلی ابوالقاسم اوغلو اکبر- ین هیمَتی ایله ۱۳۲۲ – ده یازیلمیش – قورتارمیشدیر. همین کیتاب ۱۳۷۸ – جی ایلین پاییزیندا دوکتور رحیم چاوش اکبری – ین همتی ایله تهراندا ۷۴۱ صحیفه ده ایشیق اوزو گؤردو. بو کیتابین آدی سهو اولاراق، « نامه داستان» گلمیشدیر، و دوکتور چاوش اکبری- ین دوکتورا پایان نامه سیدیر. فراهانلی علی اکبر جومعه گونو صفر آیینین ۲۷ – جی گونو ۱۲۶۹ – دا فراهانین « ساروق قصبه-سینده آنادان اولموش و ۶۰ ایل عؤمور سوردوکدن وفات ائتمیشدیر. او « دستان داستان » کیتابیندا بیر چوخلو تورکجه آتالار سؤزونه یئر وئرمیشدیر. همین کیتابین تورکجه مثللریندن بیر نئچه سینه کیفایت ائدیریک.
۱ . اوْد هر یئره دوشسه اؤزونه یئر آچار.
۲. بیر دلی قویویا بیر داش سالار؛ یوز بیلیجی چیخاردا بیلمز.
۳. ایت هورر کروان کئچر، ایته هورمک قالار.
۴. گوْودوش گوْودوشا دیییه نده اوزون قره اولسون، سوٍپایا اؤزون خجالتدن تندیره سالار.
۳ – ۱ « امثال حکم در زبان محلی آذربایجان » : بو کیتاب ۵۰ ایل بوندان اوَل ۱۳۳۲ – ده علی اصغر مجتهدی- نین هیمَتی و تشبَوثوٍ ایله کی، ۲۵۰۰ هنده ورینده آتالار سؤزونو ائحتیوا ائدیر تبریزده ایشیق اوزو گؤره بیلدی. بو کیتاب دؤنه – دؤنه تبریزده چاپ و هابئله ۱۹۸۵ – ده برکلیده دوکتور حسن جوادی و ایلهان باشگؤز- ون اؤن سؤزلری ایله یایینلانمیشدیر. جنوبی آذربایجاندا چاپ اولان بو ایلکین « آتالار سؤزو» توپلوسو « آینایا نئجه باخسان اؤزووو هایله گؤررسن » سؤزو ایله باشلانیب و « یییه ن ایله گییه نینکین آللاه یئتیره ر » ایله ۲۸۶ صحیفه- ده چاپ اولموشدور. « امثال و حکم در زبان آذربایجان » سون ایللر تبریزده « تورکو دیلینده مثللر » آدی ایله یئنیدن باسیلدی. مجتهدی بو کیتابدا گلن آتالار سؤزونون فارسجایا ترجومه- سی ایله برابر بیر سیرا شعرلریده قئید ائدیب.
۴ – ۱ « جامع التمثیل » : همین کیتابی توپلایان ماکیلی حاج محمد رحیم نصرت الملک دیرکی بو آتالار سؤزو گونش ایلی ۱۳۳۴ – ده چاپ ائتدیره بیلمیشدیر. « جامع التمثیل » کیتابی « آللاهینان سازلاشان هامینان سازلاشار » سؤز ایله باشلانیب و « شوراکنده توْخوم سپمه » سؤزو ایله ۲۵ – نجی صحیفه ده باشا چاتیب و ایکینجی فصلی « از هر چمن گلی » آدی ایله ۲۶ – نجی صحیفه دن فارسجا باشلانیب و ۳۶ – نجی صحیفه ده سونا چاتیر. دئمک بو کیتابین تورکجه بؤلومو فارسجادان چوخ اولموشدور.
۵ – ۱ « آتالار سؤزو یا گفتار نیاکان » : یعقوب قدس – ون توپلادیغی و اوچ مین هندهورینده اولان بو کیتاب ۱۳۵۹ – نجی ایلین پاییزیندا تهراندا نشر نوید طرفیندن چاپ اولموشدور. چوخ تأسوفلر اولسون کی، بو کیتابین ایکینجی جیلدی یازانین وفاتینا گؤره ایشیق اوزو گؤره بیلمه میشدی. آنجاق وارلیق درگیسینین ۷۹ – نجی ساییسیندا بیر موشتولوق کیمی او کیتابین قالانینین وئریلمه سی ذکر اولاراق بیر بخشی ده وئریلدی آمما یازیقلار اولسون کی، آردی کسیلدی. بو آتالار سؤزو کیتابی باشقا کیتابلارا گؤره فصیللرینین، ایناملار، یئییب ایچمه لر و .. بؤلمه لر اساسیندا بؤلونمه سی ایله سئچیلیر. یعقوب قدس – ون آتالار سؤزو کیتابی « آتاما یاتاق سالدیم، قالایچی یاتدی» سؤزو ایله باشلانیب؛ و « یوموشاق یئرین بئلداریدیر» مثلی ایله بیتیر. بو کیتابدا مثللرین فارسجا آنلاملاریدا وئریلیب.
۶ – ۱ « آتالار سؤزو، عقلین گؤزو » : همین کیتابی دا ادبییاتیمیزین یورولماز آراشدیریجیسی دوکتور حسین فیض الهی وحید ۱۳۶۶ – نجی ایلین پاییزیندا تبریزده نشرینه موفق اولموشدور. « آتالار سؤزو، عقلین گؤزو » فارسجا ۲۵ صحیفه لیک اؤن سؤز ایله برابر، ۵ صحیفه ده تورکجه مقدمه ایله چاپ اولموشدور. بو ۱۰۹ صحیفهلیک کیتاب « آت، آت اولونجا، صاحیبی مات اولار » سؤز ایله باشلانیب، و « یولدا یولداش، ائوده قارداش» سؤزو ایله سونا چاتیر.
۷ – ۱ « آتا بابالار دئییبلر » : بو کیتاب ۱۳۷۰ – نجی ایلین یای فصلینده تبریزده علی ظفرخواه – ین هیمَتی ایله ایشیق اوزو گؤره بیلمیشدیر. ۷۴ صحیفه دن عیبارت اولان « آتا بابالار دئییبلر» کیتابی، « آج آپارار سوسوز گتیره ر»، سؤزو ایله باشلانیب و « یییه ن کیم، ایچن کیم»، سؤزو ایله بیتیر. بو کیتابدا بوتون آتالار سؤزو و ایصطیلاحلارین فارسجا ترجومه سی ویریلیب.
۸ -۱ « آتالار نقلی » : تورکمنجه ایشیق اوزو گؤرن « آتالار نقلی» کیتابینی مراد دردی قاضی ۱۳۷۶ – نجی ایلین پاییزیندا چاپا یئتیرمیشدیر. بو ۱۷۵ صحیفه لیک کیتابدا آتالار سؤزونو یالنیز متنلری وئریلیب و هئچ بیر ترجومه ذکر اولونمامیشدیر. آتالار نقلی، حاجی طلایی ناشیرلییی طرفیندن چاپ اولموشدور.
۹ – ۱ « ضرب المثللر » : بو کیتاب ۷۴ – نجی ایل تبریزده زهره وفایی – نین همتَی ایله ۲۵ صحیفه ده چاپ اولوب و یایینلانمیشدیر. خانم وفایینین ترتیب وئردییی بو کیتاب، « اباد اولاسان خالخال، بیری یاتار بیری قالخار » مثلی ایله باشلاییب و «یوٍرک دانا نوْختاسین قییم ائدر » سؤزو ایله سونا چاتیر. آتالار سؤزو حاققیندا بو کیتابدا نه بیر ترجومه و نه بیر ایضاح وئریلمه- میشدیر.
۱۰ – ۱ « ائل سؤزلری » : توپلایان: محمد حسن یوسفی، ۱۳۷۷، تهران. بو کیتاب دئمک خمسه ماحالینین آتالار سؤزونو ایفا ائدیر. بو آتالار سؤزونون باشقالارینا مزییتی بو اولا بیله رکی، کیتاب ایکی الیفبادا اوخوجویا وئریلیر. عرب کؤکلو تورک و لاتین الیفباسی. بو اثرین ۲۲۵ صحیفه سی عرب الیفباسی ایله و ۵۶ صحیفه سی ایسه لاتین گرافیکاسی ایله چاپ و یایینلانمیشدیر کی، عرب الیفباسینداکی سؤزلرین فارسجایا ترجومه لرینه ده یئر وئریلمیشدیر. بیرینجی مثل « آت اولور مئیدان اولماز، مئیدان اولور آت اولماز» سؤزو ایله باشلانسادا، ۱۴۷۸ – نجی مثل « یوز دانا پیچاخ دوزلتسه بیرینین دسته سی اولماز» ایله باشا چاتیر.
آردی وار…
تهیه و تنظیم : الهام عبادی ( دبیر سرویس تورکی )
Friday, 22 September , 2023