دسترسی ها

اوچونجو بؤلوم – خالق ادبیاتی‏نین تعریفی 
 پایگاه خبری توران : فولکلورون دیله اساسلانان حیصه ‏سی شیفاهی خالق ادبیاتی آدلانیر. عینی حالدا بیر چوخ واقتلار اونا شیفاهی ادبیات، آغیز ادبیاتی،، بعضا ده فولکلور دئییلیر. تورکیه ‏ده ایسه اونا ( خالق ادبیاتی Halk Edebyatı ) و ایراندا ( ادبیات مردم ) آدلاری وئریلمیشدیر. خالق ادبیاتی دیلین تشکولو جریانیندا یارانمیشدیر. بدوی توپلومدا او اساسا دینی و میتولوژی تصوورلر ایله سیخ باغلی اولموشدور.
خالق ادبیاتی‏نین اوزون ایللر بویو سینه‏ دن سینه‏ یه، آغیزدان آغیزا کئچیب، بوگون بیزیم الیمیزه چاتماسی‏نین سببی تکجه اونون بدیعی و هونری ده ‏یرلری دئییل، بلکه بیرده جماعتین گونده- ‏لیک حیاتدا و شخصی – ایجتیماعی تجروبه ‏لرده اوندان بول – بول فایدالانماسیدیر. خالقلارین ان اسکی حیات چاغلاریندان مئیدانا گتیریلن اثرلر فردین مالی اولماقدان، چوخ عوموم جماعتین محصولودور.
خالق ادبیاتی عومومی و ایجتیماعی بیر ادبی اثرلر اولسادا، اونون بعضا ده موعیَن ایفاچیلاری اولموشدور. میثال اوچون : قدیم یوناندا آئب‏لر، قزاقلاردا آکینلار، تورکمنلرده و خوراسان تورکلرینده باخشیلار، قیرقیزلاردا ماناسچیلار، آذربایجان و تورکیه ‏ده عاشیقلار و … کیمی خالق ایفاچیلاری موعیَن فولکلوریک داستانلار، ناغیللار دانیشارکن، ساز چالار و ماهنی اوخویارلار. خالق ادبیاتی، سینه‏ دن سینه‏ یه، نسیلدن نسیله کئچرک زمان، فرد، منطقه فاکتورلاریندان آسیلی اولاراق موعیَن دییشیکلیکلره اوغرار. خالق ادبیاتی‏نین بیر نئچه اؤنملی خوصوصیتلری ده وار، او جومله‏ دن : بو ادبیاتین بیتؤولییی و شیفاهی‏لیییدیر. پاشا افندی‏یئف‏ین همین زمینه ‏ده باخیشلاری آشاغیدا وئریلیر:
خالق ادبیاتی‏نین بیتؤولییی
دئدیییمیز کیمی خالق ادبیاتی عوموم ایجتیماعین محصولودور. چوخ قدیم زمانلاردا خالق یارادیجیلیغی نومونه ‏لری، جمعین ایشتیراکی ایله ایش و امک جریانیندا یارانمیش، ایفا ائدیلیب، یاییلمیشدیر. سونرالار جامعه‏ ده موعیَن ایستعدادلی صنعتکارلار اورتایا چیخیر. دینله -ییجی مجلیسلرینین کاراکتریندن، طلبیندن آسیلی اولاراق ایفاچی اثرلرین مضمونو، حجمینی بئله دییشدیرمه ‏لی اولور. جمعین خوشونا گلمه‏ ین اثر بیر ده جمعین قارشیسیندا اوخونمور. جمعین طرفیندن بیه‏ نیلن اثر، خالق طرفیندن دائم تکمیل‏لشیر، جیلالانیر، هم فورما، هم مضمون، هم ده ایدئا جهتدن یوکسک صنعت نومونه ‏سینه چئوریلیر. دئمه ‏لی جماعتین بیرگه زحمتی خالق یارادیجیلیغی نومونه‏ لرینی جیلالاییر، حقیقی صنعت اثری کیمی اونو داها دا کامیل‏لشدیریر. بونونلا برابر بیز یارادیجیلیقدا فردین رولونو هئچ واقت اینکار ائده بیلمه ‏ریک آیری – آیری صنعتکالار سونرالار عوموم خالقین مالی اولان اثرلرین یارادیلماسیندا موهوم رول اویناییرلار. شوبهه‏ سیز بو یا باشقا بایاتی، آتالار سؤزو و مثللر اوَلجه بیر شخص، یا خود بیر صنعتکار طرفیندن سؤیله‏ نیر. بیزیم بیر چوخ داستانلاریمیز عوموم عاشیقلار جمعی‏نین یارادیجیلیق محصولو اولدوغو کیمی، بیر چوخ داستانلاریمیزدا واردیرکی اونلار اوَلجه بیر عاشیق طرفیندن دوزولوب، قوشولموشدور.
خالق ادبیاتی‏نین شیفاهی‏لییی
آیدیندیرکی قدیم زامانلاردان باشلایاراق خالق یارادیجیلیغی نومونه ‏لری شیفاهی اولاراق یارادیلمیش دیلدن – دیله، نسیلدن – نسیله کئچمیشدیر. خالق یارادیجیلیغینی یازیلی ادبیاتدان آییران اساس جهتلردن بیری ده محض بو خصوصیتدیر. هله یازی اولمادیغی بیر زاماندا شیفاهی شکیلده یارانان بو نومونه‏ لر، خالق ایچریسینده شیفاهی شکیلده ده یاییلمیشدیر.
یازیلی ادبیاتین هر بیر نومونه‏ سی موعیَن مؤلیف طرفیندن یارادیلیر و یازییا کؤچورولور. مؤلیف‏دن باشقا اونو دییشمه‏ یه هئچ کسین ایختیاری یوخدور. آنجاق خالق ادبیاتین مئیدانا گلمه‏ سی و یاشام طرزی باشقادیر. هر بیر نومونه یارانان زامان شیفاهی دیلده اونون مؤلیفی اونودولور و جمعین هر بیر عوضوونون اونا علاوه ائتمه‏ یه و اوندان موعیَن حیصه‏ لری ایختیصار ائتمه‏ یه ایختیاری چاتیر. بونو هم ده فولکلور اثرلرینین شیفاهی اولاراق کئچیب، گلدییی موختلیف دؤور و زامان طلب ائدیر. بو اؤزل‏لیک خالق یارادیجیلیغی نومونه ‏لرینین عصرلر بویو موختلیف دییشیک‏لییه اوغراماسینا فورم، مضمون دییشمه‏ سینه سبب اولور. بو و یا باشقا عاشیق، ناغیلچی، پئشه‏ کار ایفاچی شوبهه ‏سیز اثری اولدوغو کیمی یاددا ساخلایا بیلمیر. بعضی یئرلرینی اونودور، بعضی قیسمتلر ده اونا علاوه ائدیر. نتیجه ده اثر موعیَن درجه ‏ده دییشیر.
بیتؤولیک و شیفاهی‏لیک خالق ادبیاتی‏نین بیر – بیریله سیخ باغلی اولان ان اؤنملی اؤزللیک‏لریندندیر. بوندان باشقا خالق ادبیاتی‏نین بیر سیرا اؤزللکلری ده وار او جومله‏ دن واریانتلی‏لیق، دیلده ساده ‏لیک و آخیجیلیق و … کی اونلاردا بو ادبیاتین بیتؤولییی و شیفاهی‏لییی ایله سیخ باغلیدیر.
خالق ادبیاتی‏نین منشاء‏سی
خالق ادبیاتی منشاءجه قدیم اینسانلارین دونیا گؤروشلرینه قاییدیر. بو گؤروشلر آنیمیسم، توتمیسم، جادی، آنتروپوفورمیسم و داها سونرالار اساطیر ( میتولوژی ) شکلینده اؤزونو گؤستریر. آشاغیدا بونلارین حاققیندا قیساجا معلومات وئریلیر:
آنیمیسم
بدوی اینسانلار، طبیعتده هر بیر شئیی جانلی گؤروردولر، اونلار اوچون سو، اورمان، داغ،گونش، آی و اولدوزلارین هامیسی‏نین جانلاری وارمیش، یاخود دا اونلاری قوْرویان آیری – آیری تانریلار وارمیشلار. بو دونیا گؤروشونه آنیمیسم دئییرلر.
توتمیسم
توتم، هر قبیله یا صایفانین قوتسال ( مقدس ) سایدیغی بیر حئیوان یا بیتگییه دئییلیر، بیر چوخ واقتلار قبیله ‏لر توتم سایدیقلاری حئیوانی  ( یا بیتگینی ) اؤز جدَلری کیمی قبول ائدیب اونا گؤره ده او حئیوانی اؤلدورمه‏ یی یا دا اتینی یئمه‏ یی حرام بیلرلر. بئله بیر اینانج توتمیسم آدلانیر. هر بیر قبیله‏ نین توتمی اونون آرمی و بایراغینا چئوریلیر، میثال اوچون ژرمن‏لرده قارتال، غربی رومادا قورد، بعضی اسکی آذربایجان قبیله‏ لرینده دورنا، سونقور، ایلان و آسلان واقتیله توتم اولموشدور.
جادی
دکتر علی اکبر ترابی جادی‏نی بئله ایضاح ائتمیشدیر:
بدوی اینسان بیر طرفدن ایش و موثبت امک واسیطه ‏سیله تدریجا طبیعتی دییشه‏ رک، طبیعته باغلیلیق و احتیاج زنجیرلرینی گئج و چتین اوسا بئله قیریر، بیر طرفدن ده طبیعی گوجلری یولا گتیرمک اوچون جادیدان فایدالانیردی، بئله‏ لیکله اؤز ظنینه گؤره اؤزونو داها آرتیق یئرین، گؤیون بلالاریندان قوْرویوب، طبیعتین تانیلمایان گوجلریندن کؤمک آلیب، محصولون داها دا برکتلی و وئریملی اولماسینا چالیشیردی.
جادی‏نین اصیل تعریفی ده بورادان عمله گلیر. دئمک بیر پارا سؤزلر، ایشلر، حرکتلر و ایشاره ‏لرله موختلیف شئی‏لر، وارلیقلار و حتی اینسانلارین اخلاق، فیکیر و تمایوللاری اوزرینده تاثیر قویماق اینانجینا جادی دئییلیر. جادی عونصورلاری اؤزونو اوْوسون، فال، آند، آلقیش و قارغیش و اینانجلاردا گؤستریر، هابئله بیر چوخ ناغیللاردا او جومله ‏دن : وور چوماغیم وور، سئحیرلی اوزوک و ساییره ‏ده یاشاماقدادیر.
آنتروپوفوریسم
آنتروپوفوریسمده، توتمیسمدن فرقلی اولاراق طبیعت حادیثه‏ لرینه، حئیوان و بیتگیلر اوزرینه اینسانلارا خاص اولان علامت و خصوصیتلر کؤچورولور. بیزیم بیر سیرا ناغیللاریمیزدا قوشلار، باشقا حئیوانلار اینسان جیلدینه گیریر یا دا اینسان کیمی دانیشیر، اینسانلارا موختلیف احوالاتدان خبر وئریللر. بوندان باشقا ناغیل و افسانه ‏لرده بولود، ایلدیریم، آی، گونش ده اینسانلارا مخصوص خاصیتلر کسب ائدیرلر. دئمک ناغیللاردا حئیوانلارین اینسانلاشماسینا آنتروپوفورمیسم دئییلیر.
میتولوژی ( اساطیر )
اساطیر سؤزو « اسطوره » کلمه‏ سینین جمعیدیر. بو سؤزو عربلر یونانلیلاردان آلمیشلار. اسطوره ایسه یونانجا Histori کلمه ‏سیندن آلینمیشدیر. او دا  ( روایت و تاریخ ) آنلامیندادیر.
ابولقاسم اسماعیل‏پور اساطیر ترمینینی بئله بیر ایضاح ائدیر:
اساطیر بیر قومون یارانمیش، تانریلار، ماوراء‏الطبیعه وارلیقلار، ایلک و سون زامان و … حاققیندا دونیا گؤروشوندن عیبارتدیر. اساطیر ایلکین چاغلاردا اوز وئرمیش و اونا اینانانلارا گؤره تمامیله دوغرو و مقدس بیر روایتدیر. اساطیر سمبولیک و تخیلی بیر دیلده، مخلوقاتین نئجه یارانیب، وار اولماسی یاخود دا یوخ اولماسی حاققیندا دانیشیر. اساطیر سمبولیک و تمثیلی بیر اسلوب ایله وارلیغی آراشدیریر. آذربایجان اساطیری ( دده قورقود ) کیتابیندا، اسکی تورک یازیتلاریندا، یازیلی فورم آلمیشسا دا اونلار خالق ادبیاتیمیزدا دا بوگون یاشاماقدادیرلار.
خالق ادبیاتی‏نین نؤوعلری   
خالق ادبیات مؤوضوع باخیمیندان آشاغیداکی دسته‏ لره بؤلونور : آتالار سؤزو و مثللر، دئییملر، تاپماجالار، ماهنی‏لار، نغمه ‏لر، ناغیل‏لار، اوشاق ادبیاتی، لایلالار، نازلامالار، بایاتیلار، قارغیشلار، آلقیشلار، آندلار، دوعالار، لطیفه ‏لر، سایاچی سؤزلری، عاشیق ادباتی، دستانلار، نوحه ‏لر و روضه‏ لر و فورم باخیمیندان اونو اوچ دسته‏ یه بؤلمک اولار:
‏۱ . منظوم اثرلر    ۲. منثور اثرلر   ۳. نثر و نظمین ترکیبیندن عمله گلن اثرلر
اؤرنک اوچون بایاتیلار، لایلالار، ماهنی‏لار، آغیلار، عاشیق شعری و سایاچی سؤزلری منظوم‏دور و تاپماجا، آتالار سؤزو، قارغیش و آلقیش، لطیفه و ناغیللار منثور‏دور.
خالق ادبیاتی‏نین منثور بؤلومونون بؤیوک بیر حیصه‏ سی ایسه قالیب سؤزلر سیراسینا داخیلدیر. مثلا آتا سؤزو، مثل، دئییم، قارغیش، آلقیش، آند و … بو کیمی قیسا ایفاده ‏لر موعیَن قالیبدا و عوموما ثابیت شکیلده ایشله‏ نیلیر، حال بو‏کی ناغیللار، لطیفه‏ لر، عاشیق دستانلاری‏نین نثر حیصه‏ لری و روضه ‏لر اونو سؤیله‏ ین و دینله ‏ییجی‏سینه گؤره هی دؤنه آز، چوخ دییشیلیر و ثابیت قالیبی یوخدور.
عاشیق یارادیجیلیغی‏نین أن موهوم قولو اولان دستانلار دا یاری نثر و یاری نظمدن تشکیل اولموش فولکلوریک اثرلر ساییلیر.
گلن بؤلوملرده خالق ادبیاتیمیزین مؤوضوع باخیمدان هر نؤوعو حاققیندا معلومات وئره ‏جه- ‏ییک.
آردی وار…

تهیه و تنظیم : الهام عبادی ( دبیر سرویس تورکی )