اوچونجو بؤلوم – خالق ادبیاتینین تعریفی پایگاه خبری توران : فولکلورون دیله اساسلانان حیصه سی شیفاهی خالق ادبیاتی آدلانیر. عینی حالدا بیر چوخ واقتلار اونا شیفاهی ادبیات، آغیز ادبیاتی،، بعضا ده فولکلور دئییلیر. تورکیه ده ایسه اونا ( خالق ادبیاتی Halk Edebyatı ) و ایراندا ( ادبیات مردم ) آدلاری وئریلمیشدیر. خالق ادبیاتی دیلین تشکولو جریانیندا یارانمیشدیر. بدوی […]
اوچونجو بؤلوم – خالق ادبیاتینین تعریفی
پایگاه خبری توران : فولکلورون دیله اساسلانان حیصه سی شیفاهی خالق ادبیاتی آدلانیر. عینی حالدا بیر چوخ واقتلار اونا شیفاهی ادبیات، آغیز ادبیاتی،، بعضا ده فولکلور دئییلیر. تورکیه ده ایسه اونا ( خالق ادبیاتی Halk Edebyatı ) و ایراندا ( ادبیات مردم ) آدلاری وئریلمیشدیر. خالق ادبیاتی دیلین تشکولو جریانیندا یارانمیشدیر. بدوی توپلومدا او اساسا دینی و میتولوژی تصوورلر ایله سیخ باغلی اولموشدور.
خالق ادبیاتینین اوزون ایللر بویو سینه دن سینه یه، آغیزدان آغیزا کئچیب، بوگون بیزیم الیمیزه چاتماسینین سببی تکجه اونون بدیعی و هونری ده یرلری دئییل، بلکه بیرده جماعتین گونده- لیک حیاتدا و شخصی – ایجتیماعی تجروبه لرده اوندان بول – بول فایدالانماسیدیر. خالقلارین ان اسکی حیات چاغلاریندان مئیدانا گتیریلن اثرلر فردین مالی اولماقدان، چوخ عوموم جماعتین محصولودور.
خالق ادبیاتی عومومی و ایجتیماعی بیر ادبی اثرلر اولسادا، اونون بعضا ده موعیَن ایفاچیلاری اولموشدور. میثال اوچون : قدیم یوناندا آئبلر، قزاقلاردا آکینلار، تورکمنلرده و خوراسان تورکلرینده باخشیلار، قیرقیزلاردا ماناسچیلار، آذربایجان و تورکیه ده عاشیقلار و … کیمی خالق ایفاچیلاری موعیَن فولکلوریک داستانلار، ناغیللار دانیشارکن، ساز چالار و ماهنی اوخویارلار. خالق ادبیاتی، سینه دن سینه یه، نسیلدن نسیله کئچرک زمان، فرد، منطقه فاکتورلاریندان آسیلی اولاراق موعیَن دییشیکلیکلره اوغرار. خالق ادبیاتینین بیر نئچه اؤنملی خوصوصیتلری ده وار، او جومله دن : بو ادبیاتین بیتؤولییی و شیفاهیلیییدیر. پاشا افندییئفین همین زمینه ده باخیشلاری آشاغیدا وئریلیر:
خالق ادبیاتینین بیتؤولییی
دئدیییمیز کیمی خالق ادبیاتی عوموم ایجتیماعین محصولودور. چوخ قدیم زمانلاردا خالق یارادیجیلیغی نومونه لری، جمعین ایشتیراکی ایله ایش و امک جریانیندا یارانمیش، ایفا ائدیلیب، یاییلمیشدیر. سونرالار جامعه ده موعیَن ایستعدادلی صنعتکارلار اورتایا چیخیر. دینله -ییجی مجلیسلرینین کاراکتریندن، طلبیندن آسیلی اولاراق ایفاچی اثرلرین مضمونو، حجمینی بئله دییشدیرمه لی اولور. جمعین خوشونا گلمه ین اثر بیر ده جمعین قارشیسیندا اوخونمور. جمعین طرفیندن بیه نیلن اثر، خالق طرفیندن دائم تکمیللشیر، جیلالانیر، هم فورما، هم مضمون، هم ده ایدئا جهتدن یوکسک صنعت نومونه سینه چئوریلیر. دئمه لی جماعتین بیرگه زحمتی خالق یارادیجیلیغی نومونه لرینی جیلالاییر، حقیقی صنعت اثری کیمی اونو داها دا کامیللشدیریر. بونونلا برابر بیز یارادیجیلیقدا فردین رولونو هئچ واقت اینکار ائده بیلمه ریک آیری – آیری صنعتکالار سونرالار عوموم خالقین مالی اولان اثرلرین یارادیلماسیندا موهوم رول اویناییرلار. شوبهه سیز بو یا باشقا بایاتی، آتالار سؤزو و مثللر اوَلجه بیر شخص، یا خود بیر صنعتکار طرفیندن سؤیله نیر. بیزیم بیر چوخ داستانلاریمیز عوموم عاشیقلار جمعینین یارادیجیلیق محصولو اولدوغو کیمی، بیر چوخ داستانلاریمیزدا واردیرکی اونلار اوَلجه بیر عاشیق طرفیندن دوزولوب، قوشولموشدور.
خالق ادبیاتینین شیفاهیلییی
آیدیندیرکی قدیم زامانلاردان باشلایاراق خالق یارادیجیلیغی نومونه لری شیفاهی اولاراق یارادیلمیش دیلدن – دیله، نسیلدن – نسیله کئچمیشدیر. خالق یارادیجیلیغینی یازیلی ادبیاتدان آییران اساس جهتلردن بیری ده محض بو خصوصیتدیر. هله یازی اولمادیغی بیر زاماندا شیفاهی شکیلده یارانان بو نومونه لر، خالق ایچریسینده شیفاهی شکیلده ده یاییلمیشدیر.
یازیلی ادبیاتین هر بیر نومونه سی موعیَن مؤلیف طرفیندن یارادیلیر و یازییا کؤچورولور. مؤلیفدن باشقا اونو دییشمه یه هئچ کسین ایختیاری یوخدور. آنجاق خالق ادبیاتین مئیدانا گلمه سی و یاشام طرزی باشقادیر. هر بیر نومونه یارانان زامان شیفاهی دیلده اونون مؤلیفی اونودولور و جمعین هر بیر عوضوونون اونا علاوه ائتمه یه و اوندان موعیَن حیصه لری ایختیصار ائتمه یه ایختیاری چاتیر. بونو هم ده فولکلور اثرلرینین شیفاهی اولاراق کئچیب، گلدییی موختلیف دؤور و زامان طلب ائدیر. بو اؤزللیک خالق یارادیجیلیغی نومونه لرینین عصرلر بویو موختلیف دییشیکلییه اوغراماسینا فورم، مضمون دییشمه سینه سبب اولور. بو و یا باشقا عاشیق، ناغیلچی، پئشه کار ایفاچی شوبهه سیز اثری اولدوغو کیمی یاددا ساخلایا بیلمیر. بعضی یئرلرینی اونودور، بعضی قیسمتلر ده اونا علاوه ائدیر. نتیجه ده اثر موعیَن درجه ده دییشیر.
بیتؤولیک و شیفاهیلیک خالق ادبیاتینین بیر – بیریله سیخ باغلی اولان ان اؤنملی اؤزللیکلریندندیر. بوندان باشقا خالق ادبیاتینین بیر سیرا اؤزللکلری ده وار او جومله دن واریانتلیلیق، دیلده ساده لیک و آخیجیلیق و … کی اونلاردا بو ادبیاتین بیتؤولییی و شیفاهیلییی ایله سیخ باغلیدیر.
خالق ادبیاتینین منشاءسی
خالق ادبیاتی منشاءجه قدیم اینسانلارین دونیا گؤروشلرینه قاییدیر. بو گؤروشلر آنیمیسم، توتمیسم، جادی، آنتروپوفورمیسم و داها سونرالار اساطیر ( میتولوژی ) شکلینده اؤزونو گؤستریر. آشاغیدا بونلارین حاققیندا قیساجا معلومات وئریلیر:
آنیمیسم
بدوی اینسانلار، طبیعتده هر بیر شئیی جانلی گؤروردولر، اونلار اوچون سو، اورمان، داغ،گونش، آی و اولدوزلارین هامیسینین جانلاری وارمیش، یاخود دا اونلاری قوْرویان آیری – آیری تانریلار وارمیشلار. بو دونیا گؤروشونه آنیمیسم دئییرلر.
توتمیسم
توتم، هر قبیله یا صایفانین قوتسال ( مقدس ) سایدیغی بیر حئیوان یا بیتگییه دئییلیر، بیر چوخ واقتلار قبیله لر توتم سایدیقلاری حئیوانی ( یا بیتگینی ) اؤز جدَلری کیمی قبول ائدیب اونا گؤره ده او حئیوانی اؤلدورمه یی یا دا اتینی یئمه یی حرام بیلرلر. بئله بیر اینانج توتمیسم آدلانیر. هر بیر قبیله نین توتمی اونون آرمی و بایراغینا چئوریلیر، میثال اوچون ژرمنلرده قارتال، غربی رومادا قورد، بعضی اسکی آذربایجان قبیله لرینده دورنا، سونقور، ایلان و آسلان واقتیله توتم اولموشدور.
جادی
دکتر علی اکبر ترابی جادینی بئله ایضاح ائتمیشدیر:
بدوی اینسان بیر طرفدن ایش و موثبت امک واسیطه سیله تدریجا طبیعتی دییشه رک، طبیعته باغلیلیق و احتیاج زنجیرلرینی گئج و چتین اوسا بئله قیریر، بیر طرفدن ده طبیعی گوجلری یولا گتیرمک اوچون جادیدان فایدالانیردی، بئله لیکله اؤز ظنینه گؤره اؤزونو داها آرتیق یئرین، گؤیون بلالاریندان قوْرویوب، طبیعتین تانیلمایان گوجلریندن کؤمک آلیب، محصولون داها دا برکتلی و وئریملی اولماسینا چالیشیردی.
جادینین اصیل تعریفی ده بورادان عمله گلیر. دئمک بیر پارا سؤزلر، ایشلر، حرکتلر و ایشاره لرله موختلیف شئیلر، وارلیقلار و حتی اینسانلارین اخلاق، فیکیر و تمایوللاری اوزرینده تاثیر قویماق اینانجینا جادی دئییلیر. جادی عونصورلاری اؤزونو اوْوسون، فال، آند، آلقیش و قارغیش و اینانجلاردا گؤستریر، هابئله بیر چوخ ناغیللاردا او جومله دن : وور چوماغیم وور، سئحیرلی اوزوک و ساییره ده یاشاماقدادیر.
آنتروپوفوریسم
آنتروپوفوریسمده، توتمیسمدن فرقلی اولاراق طبیعت حادیثه لرینه، حئیوان و بیتگیلر اوزرینه اینسانلارا خاص اولان علامت و خصوصیتلر کؤچورولور. بیزیم بیر سیرا ناغیللاریمیزدا قوشلار، باشقا حئیوانلار اینسان جیلدینه گیریر یا دا اینسان کیمی دانیشیر، اینسانلارا موختلیف احوالاتدان خبر وئریللر. بوندان باشقا ناغیل و افسانه لرده بولود، ایلدیریم، آی، گونش ده اینسانلارا مخصوص خاصیتلر کسب ائدیرلر. دئمک ناغیللاردا حئیوانلارین اینسانلاشماسینا آنتروپوفورمیسم دئییلیر.
میتولوژی ( اساطیر )
اساطیر سؤزو « اسطوره » کلمه سینین جمعیدیر. بو سؤزو عربلر یونانلیلاردان آلمیشلار. اسطوره ایسه یونانجا Histori کلمه سیندن آلینمیشدیر. او دا ( روایت و تاریخ ) آنلامیندادیر.
ابولقاسم اسماعیلپور اساطیر ترمینینی بئله بیر ایضاح ائدیر:
اساطیر بیر قومون یارانمیش، تانریلار، ماوراءالطبیعه وارلیقلار، ایلک و سون زامان و … حاققیندا دونیا گؤروشوندن عیبارتدیر. اساطیر ایلکین چاغلاردا اوز وئرمیش و اونا اینانانلارا گؤره تمامیله دوغرو و مقدس بیر روایتدیر. اساطیر سمبولیک و تخیلی بیر دیلده، مخلوقاتین نئجه یارانیب، وار اولماسی یاخود دا یوخ اولماسی حاققیندا دانیشیر. اساطیر سمبولیک و تمثیلی بیر اسلوب ایله وارلیغی آراشدیریر. آذربایجان اساطیری ( دده قورقود ) کیتابیندا، اسکی تورک یازیتلاریندا، یازیلی فورم آلمیشسا دا اونلار خالق ادبیاتیمیزدا دا بوگون یاشاماقدادیرلار.
خالق ادبیاتینین نؤوعلری
خالق ادبیات مؤوضوع باخیمیندان آشاغیداکی دسته لره بؤلونور : آتالار سؤزو و مثللر، دئییملر، تاپماجالار، ماهنیلار، نغمه لر، ناغیللار، اوشاق ادبیاتی، لایلالار، نازلامالار، بایاتیلار، قارغیشلار، آلقیشلار، آندلار، دوعالار، لطیفه لر، سایاچی سؤزلری، عاشیق ادباتی، دستانلار، نوحه لر و روضه لر و فورم باخیمیندان اونو اوچ دسته یه بؤلمک اولار:
۱ . منظوم اثرلر ۲. منثور اثرلر ۳. نثر و نظمین ترکیبیندن عمله گلن اثرلر
اؤرنک اوچون بایاتیلار، لایلالار، ماهنیلار، آغیلار، عاشیق شعری و سایاچی سؤزلری منظومدور و تاپماجا، آتالار سؤزو، قارغیش و آلقیش، لطیفه و ناغیللار منثوردور.
خالق ادبیاتینین منثور بؤلومونون بؤیوک بیر حیصه سی ایسه قالیب سؤزلر سیراسینا داخیلدیر. مثلا آتا سؤزو، مثل، دئییم، قارغیش، آلقیش، آند و … بو کیمی قیسا ایفاده لر موعیَن قالیبدا و عوموما ثابیت شکیلده ایشله نیلیر، حال بوکی ناغیللار، لطیفه لر، عاشیق دستانلارینین نثر حیصه لری و روضه لر اونو سؤیله ین و دینله ییجیسینه گؤره هی دؤنه آز، چوخ دییشیلیر و ثابیت قالیبی یوخدور.
عاشیق یارادیجیلیغینین أن موهوم قولو اولان دستانلار دا یاری نثر و یاری نظمدن تشکیل اولموش فولکلوریک اثرلر ساییلیر.
گلن بؤلوملرده خالق ادبیاتیمیزین مؤوضوع باخیمدان هر نؤوعو حاققیندا معلومات وئره جه- ییک.
آردی وار…
تهیه و تنظیم : الهام عبادی ( دبیر سرویس تورکی )
Tuesday, 26 September , 2023